Hvað eru hormón?

Hormón teljast til boðefna líkamans. Þau stjórna þroska hans og vexti og sjá um að halda alls kyns starfsemi líkamans í jafnvægi. Þau eru mynduð í svokölluðum innkirtlum (e. endocrine glands) og seytt úr þeim í blóðrásina. Þau berast um allan líkamann með blóðinu en aðeins frumur með viðeigandi viðtaka fyrir hormóninu verða fyrir áhrifum af því. Frumurnar með réttu viðtakana eru kallaðar markfrumur (e. target cells) hormónsins. Viðtakarnir eru ýmist á yfirborði markfrumna eða inni í umfrymi þeirra. Þegar hormón hefur tengst viðtaka sínum breytist starfsemi markfrumunnar og er það svar hennar við hormóninu. Þannig eru boð þess komin á framfæri.

Helstu flokkar:

Helstu flokkar hormóna með tilliti til efnagerðar eru fituleysanleg og vatnsleysanleg hormón. Fituleysanlegu hormónin berast í gegnum frumuhimnu markfrumna sinna og tengjast viðtökum í umfryminu. Þessi tenging leiðir til þess að slökkt eða kveikt er á tjáningu tiltekins gens í markfrumunni, sem hefur áhrif á myndun tiltekins próteins og á endanum á starfsemi frumunnar. Fituleysanlegu hormónin skiptast í stera (kynhormónin og barksterar) og svokölluð eikósanóíð (prostaglandín og lúkótríen).

Sjá einnig: Hormón og breytingaskeið kvenna

Vatnsleysanlegu hormónin skiptast í amínósýruafleiður, til dæmis þýroxín og adrenalín, ogpeptíð og prótín sem eru mislangar keðjur af amínósýrum. Til seinni hópsins teljast insúlín og glúkagon, vaxtarhormón, hríðarhormón og öll stýrihormón líkamans. Öll vatnsleysanlegu hormónin tengjast viðtökum á yfirborði markfrumna sinna. Þegar tenging hefur farið fram á milli vatnsleysanlegs hormóns og viðtaka markfrumu þess kveikir hún á myndun annars boðbera (e. second messenger) sem er í mörgum tilvikum efni sem kallast hringtengt AMP (cAMP). Það kemur af stað keðjuverkun sem stuðlar að virkjun ensíma og þar með breytingu á starfsemi frumunnar. Þannig er boði fyrsta boðberans (hormónsins) komið á framfæri.

Hvernig virka hormón?

Hormónum er seytt úr innkirtlunum þar sem þau myndast eftir þörfum líkamans fyrir þau. Sérstök eftirlitskerfi í líkamanum fylgjast með ýmsum þáttum, eins og salt- og sykurmagni blóðs, svo að jafnvægi haldist innan líkamans. Sérstakir nemar fylgjast með þessum þáttum og senda upplýsingar um þá til viðeigandi innkirtils sem ýmist eykur eða dregur úr myndun og seyti viðeigandi hormóns. Slík kerfi eru kölluð neikvæð afturverkunarferli (e. negative feedback system) og er verkun þeirra best lýst með dæmi.

Kalkkirtlar í hálsi okkar mynda kalkkirtlahormón sem tekur þátt í að stjórna kalkmagni blóðs. Kalkkirtlarnir fylgjast sjálfir með kalkmagninu og lækki það svara þeir því áreiti með því að seyta meira af kalkkirtlahormóni. Áhrif þess á markfrumurnar verða til þess að hækka kalkmagnið. Hækki kalkmagn blóðs um of bregðast kalkkirtlarnir hins vegar öfugt við, sem sagt hætta að seyta kalkkirtlahormóni og í kjölfarið lækkar kalkmagnið í blóði á ný. Af þessu dæmi sést hvernig kalkmagninu er haldið innan ákveðinna marka með neikvæðri afturverkun.

Sjá einnig: Mánaðarleg hormónastjörnuspá getur fullkomnað líf hverrar konu

Ef eitthvert eftirlitskerfanna í líkamanum bregst verður seyti hormóna ekki í samræmi við þarfir líkamans og einkenni hormónaskorts eða -ofgnóttar koma fram. Hér er oft um mjög alvarlega efnaskiptasjúkdóma að ræða, svo sem sykursýki, skjaldkirtilsauka og dvergvöxt. Stundum er orsök slíkra sjúkdóma að finna í stökkbreyttu geni en stundum eru umhverfisþættir orsökin, eins og áverkar og næringarástand.

 

Fleiri heilsutengdar greinar má finna á doktor.is logo

 

 

SHARE